BBC’nin insan beyni üzerine yaptığı belgesel dizisi bir kısmını de ergenlere ayırmıştı. Yapılan deneyde ergenler karşılarındakinin hislerini tanımada başka yaş kümelerine nazaran çok çok başarısız kalıyorlardı. Yani karşılarındaki ile empati kuramıyorlardı. Ergen anne babalarının en yakındığı hususların başında da “Anlaşılmamak” geliyor. Hâl bu türlü olunca Çocuk ve Ergen Psikiyatristi Prof. Dr. Özgür Öner’in kapısını çalarak, kendisinden ergenlerdeki empati eksikliği üzerine görüşler aldık.
Prof. Dr. Öner kelama genel bir empati tanımı yaparak başladı: “Empati, bir kişiyi desteklemek yahut onu avutmak için öteki insanların hislerine karşılık verebilme hüneridir. Empatinin gelişebilmesi için bireyin birinci evvel hislerin ehemmiyetini kavraması ve kendi hislerini anlayabilmesi gerekir. Bunu takiben, bireyin karşısındaki beşerde bir duyguya yol açan nedeni anlayabilmesi ve olayları öteki insanların gözünden görebilmesi gerekir. Empatik davranış için ise kişinin kişisel sorumluluk hissi kıymetlidir.”
Ergenlerde empati yoksunluğu ne üzere durumlara yol açıyor ve ebeveynler bu durumlarla başa çıkmada nasıl davranmalı?
Empatinin az olduğu iki devir, ergenlik ve yaşlılık olarak karşımıza çıkıyor. Çok yakın vakitte yapılan birtakım çalışmalarda, ergenlikte şimdi tam olgunlaşmamış olan ve yaşla özelliklerini daha çabuk kaybeden bir bölge olan beynin supramarginal gyrus ismindeki kısmının empati ile bağlı olabileceği gösterildi. Beyin gelişimi, ergenlikte empati sıkıntıları ile bağlı olabilir. Natürel, bu problemler tüm ergenlerde birebir halde görülmez.
- Empati yoksunluğu, karşıdaki insanın hislerini anlamakta ve dolayısı ile onu desteklemekte zahmet yaşamaya neden olur. Bu durumu daha aza indirgemek için birinci adım, duygu tanımasıdır. His tanıma aslında pek çok yetişkinde de çok uygun gelişmiş bir özellik değil. Bu beceriyi geliştirmek için farklı hisleri çocukların da olduğu ortamlarda uygun bir formda söz etmek gerekir. Bir öteki metot, bilhassa yaşı daha küçük olan çocuklar için dergilerde, televizyonda gördükleri hisleri söz etmelerini istemek.
- Empatik davranış için yalnızca hisleri tanımak kâfi değil. Ayrıyeten kişinin bireysel sorumluluk ile davranması da sağlanmalı. Bunun için ebeveynlerin model olması gerekiyor. Yani, bilhassa duygusal yoğunluğun fazla olduğu durumlarda, dışarıdan bakabilmeyi becerebilmeleri ve sorumluluklarını kabul etmeleri lazım. Eğer ebevenyler bütün olayların nedenlerini dışarıdaki olaylara bağlar, kendi hisselerini görmezlerse, çocuklarından da farklı bir davranış beklemeleri zorlaşacaktır.
Neden ergenler anne babalara karşı öfkeli davranışlar sergiliyorlar. Bununla nasıl başa çıkmak gerekiyor?
Bunun pek çok nedeni olabilir. Öfke, öbür bütün hisler üzere temelde olağan bir his. Öfkenin patolojik hale geldiğini düşündüren özellikler ortasında, resen ortaya çıkması, çok uzun sürmesi, ortaya çıkaran olayla orantısız olması ve en kıymetlisi öfke sırasında gösterilen uygun olmayan ve ziyan verici reaksiyonları sıralayabiliriz.
Ergenlerin anne babalarına karşı öfkeli olduklarında haklı olmaları da çok mümkün! Ergenleri daha çabuk öfkeli kılabilen, dönemsel bir özellik ise, ergenlerin hislerin ağır olduğu ortamlarda davranışlarını denetim etmekte zorlanmaları, düşünmeden, yani dürtüsel hareket etmeleridir.
Öfke, bir his olarak, başa çıkılması gereken bir durum değil. Çocuğunuz öfkeli olduğu vakit, bunu ona tabir etmeniz gerekir. “Şu anda çok öfkeli görünüyorsun” üzere. Duyguyu reddetmek, anlamsız görmek (“Ne var bunda kızacak?”) bir işe yaramaz. Kıymetli olan, öfke sonucu ortaya çıkan davranışlar. Şayet ortaya çıkan davranış kabul edilemez (zarar verici) ise, buna odaklanmak gerekir. Her durumda olduğu üzere, evvel durumu anlamak, sonra yorum yapmak değerli. Bunun için, uygun formda soru sormak gereklidir. En kıymetli noktalardan biri, ergene ondan daha fazla öfkeli davranmamak! Her vakit, dengeli ve mümkün olduğunca sakin olmak, meseleye değişik tahlil teklifleri getirmek daha yararlı bir yaklaşım mutlaka.
Anne-babaların ergenlere dair pek çok şikayetleri var: Neden erken yatmıyor? Neden tertipli değil? Neden beni dinlemiyor? Sorular bitmez. Genel olarak bunlara bir açıklama ve tanımlama koyulabilir mi?
Ergenler, içinde bulundukları periyot gereği, kimlik geliştirmeye çalışırlar. Kimlik gelişimi sırasında pek çok insan ile süreksiz özdeşimler kurarlar. Bu özdeşimlere ve içinde bulundukları arkadaş kümelerine nazaran tutumları değişebilir. Akılda tutulması gereken nokta, çabucak hemen kimsenin ergenlikteki üzere kalmadığı! Vakitle ergen, kendisine uygun olmayan özdeşimlerden vazgeçer ve kendi kimliğini bulur. Bu durumda, üstte kelamı edilen birçok sorun kaybolacaktır.
Ergenlerle nasıl irtibat kurmalıyız ki, bu empati eksikliğini kompanse edebilelim?
Ergenlerle hakikat bağlantı kurmanın yolu, onlara kuralsız sevgi göstermekten, tehdit etmemekten, rüşvet vermemekten, saygılı olmaktan, dinlemekten, çok fazla yorum yapmamaktan, problemleri yüzüne vurmamaktan geçer. Ergenlere çocuk üzere değildir, daha yetişkin üzere davranmalı, lakin vakit zaman ufak bir çocuğa gösterdiğiniz kadar açık ve kucak kucak sevgi vermelisiniz. Sıkıntı vakitlerde sakin kalmayı başarmak, kendi hislerini yeterli tabir edebilmek anahtar marifetler.
Bir kaynakta “Ergenlerle değerli mevzuları otomobilde bir yere giderken konuşun: 1. Göz teması yoksa daha rahat içlerini dökebilirler 2. Kaçacakları yer olmadığından duruma teslimiyetleri kolaylaşır” diyordu. Sizce o denli mi? Diğer nasıl ortamlar onlarla irtibat kurmak için uygundur?
Bence o denli değil. İnsanların “kaçacakları yer” her vakit vardır ve kimse ile zorla bağlantı kuramazsınız. Birtakım ergenler için göz teması olmadan ilgi kurmak daha kolay olabilir, lakin olağanda beklenen ve toplumsal olarak kabul gördüğü için ergenlerin de öğrenmesi gereken, uygun bir göz teması kurmaktır. Rahat bir irtibatın anahtarı, hürmet, sevgi, anlayış, sağlıklı bir merak, samimi ilgi ve empatidir.
